4. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[87] สพฺพนิมิตฺเตหิ ปฏิสลฺลียติ เอเตนาติ ปฏิสลฺลานํ, ผลสมาปตฺติฯ ชีวิตหารกสตฺถํ ชีวิตสฺส หรณโต, สตฺตานญฺจ สสนโต หิํสนโต ฯ ปริจริโตติ ปยิรุปาสิโตฯ เตน ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชินฺติ ทีเปติฯ

อนุปวชฺชนฺติ ปเรหิ น อุปวทิตพฺพํฯ ตํ ปเนตฺถ อายติํ อปฺปฏิสนฺธิภาวโต โหตีติ อาห ‘‘อปฺปวตฺติก’’นฺติฯ ‘‘เนตํ มมา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิฯ ปุถุชฺชนภาวเมว ทีเปนฺโต วทติ อกตกิจฺจภาวทีปเนนฯ กิญฺจาปิ เถโร ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิ, ‘‘น สมนุปสฺสามี’’ติ ปน วทนฺโต กิญฺจิ นิปฺผตฺติํ น กเถสิ, ตสฺมา ‘‘อิทมฺปิ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

กิเลสปสฺสทฺธีติ กิเลสปริฬาหวูปสโมฯ ภวตฺถาย ปุน ภวตฺถายฯ อาลยนิกนฺติ ปริยุฏฺฐาเนติ ภวนฺตเร อเปกฺขาสญฺญิเต อาลเย นิกนฺติยา จ ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติยาฯ อสติ อวิชฺชมานายฯ ปฏิสนฺธิวเสน อญฺญภวโต อิธาคมนํ อาคติ นามฯ จุติวเสน คมนนฺติ จวนวเสน อิโต คติฯ อนุรูปคมนํ คติ นาม ตทุภยํ น โหติฯ จุตูปปาโต อปราปรภวนวเสน จุติ, อุปปชฺชนวเสน อุปปาโต, ตทุภยมฺปิ น โหติฯ เอวํ ปน จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น อิธ โลเกฯ น หุรํ น ปรโลเก โหติฯ ตโต เอว น อุภยตฺถ โหติฯ อยเมว อนฺโต อยํ อิธโลเก ปรโลเก จ อภาโวเยว ทุกฺขสฺส ปริโยสานํฯ อยเมวาติ ยถาวุตฺโต เอว – เอตฺถ เอตสฺมิํ ปาเฐ ปรมฺปราคโต ปมาณภูโต อตฺโถฯ

เย ปนาติ สมฺมวาทิโน สนฺธาย วทติฯ อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ ‘‘เอวํ ภเวน ภวนฺตรสมฺพนฺโธ ยุชฺเชยฺยา’’ติฯ นิรตฺถกํ อนฺตราภวสฺส นาม กสฺสจิ อภาวโตฯ จุติกฺขนฺธานนฺตรญฺหิ ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํเยว ปาตุภาโวฯ เตนาห ‘‘อนฺตราภวสฺส…เป.… ปฏิกฺขิตฺโตเยวา’’ติฯ ตตฺถ ภาโวติ อตฺถิตาฯ อภิธมฺเม กถาวตฺถุปฺปกรเณ (กถา. 505-507) ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ ยทิ เอวํ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ อิทํ กถนฺติ อาห ‘‘อนฺตเรนา’’ติอาทิฯ วิกปฺปโต อญฺญํ วิกปฺปนฺตรํ, ตสฺส ทีปนํ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วจนํฯ น อนฺตราภวทีปนํ ตาทิสสฺส อนุปลพฺภนโต ปโยชนาภาวโต จฯ

ยตฺถ หิ วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนญฺจ ขนฺธานํ สมฺภโวติ สทฺธิํ อตฺตโน นิสฺสเยน วิญฺญาณํ อุปฺปชฺชเตวาติ นาสฺส อุปฺปตฺติยา เทสทูรตา เวทิตพฺพาฯ ‘‘เนว อิธ น หุร’’นฺติ วุตฺตทฺวยโต อปรํ วิกปฺเปน ‘‘น อุภย’’นฺติ, ตตฺถปิ น โหติเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วา ‘‘วินา’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโต, ตสฺมา เนวิธ, น หุรํ, อุภยํ วินาปิ เนวาติ อตฺโถฯ

อาหรีติ ฉินฺนวเสน คณฺหิฯ เตนาห ‘‘กณฺฐนาฬํ ฉินฺที’’ติฯ ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺมสนฺโตฯ ปรินิพฺพุโต ทีฆรตฺตํ วิปสฺสนายํ ยุตฺตปยุตฺตภาวโตฯ ‘‘อนุปวชฺชํ ฉนฺเนน ภิกฺขุนา สตฺถํ อาหริต’’นฺติ, กเถสีติ อเสกฺขกาเล พฺยากรณํ วิย กตฺวา กเถสิฯ

อิมินาติ ‘‘อุปวชฺชกุลานี’’ติ อิมินา วจเนนฯ เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโรฯ เอวนฺติ เอวํ ปุพฺพกาเลสุ สํสฏฺฐวิหารี หุตฺวา ฐิโต ปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตีติ อาสงฺกนฺโต ปุจฺฉติฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-89] ตนฺติ จกฺขุรูปทฺวยํฯ เตนาห ‘‘จกฺขุญฺเจว รูปญฺจา’’ติฯ นนฺทิสมุทยาติ นนฺทิยา สมุทยตณฺหาย เสสการเณหิ นนฺทิยา สมุทิติ สโมธานํ นนฺทิสมุทโย, ตสฺมา นนฺทิสมุทยาฯ เตนาห ‘‘ตณฺหาย สโมธาเนนา’’ติฯ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส สโมธาเนน สมุทิติ ปวตฺติเยวาติ สห สมุทเยน ทุกฺขสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ นิโรธูปาเยน สทฺธิํ นิโรธสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา’’ติฯ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทีสุ อญฺญตโร น โหตีติ อาห – ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติฯ

จณฺฑาติ โกธนาฯ ทุฏฺฐาติ โทสวนฺโตติ อตฺโถฯ กิพฺพิสาติ ปาปาฯ กกฺขฬาติ ทารุณาฯ ฆฏิกมุคฺคเรนาติ เอกสฺมิํ ปกฺเข ฆฏิกํ ทสฺเสตฺวา กเตน รสฺสทณฺเฑนฯ สตฺตานํ สสนโต สตฺถํ, ตโต เอว ชีวิตสฺส หรณโต หารกญฺจาติ สตฺถหารกํฯ อินฺทฺริยสํวโร ‘‘ทโม’’ติ วุตฺโต มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ทมนโตฯ ปญฺญา ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา กิเลสวิเสวิตานํ ทมนโต วูปสมนโตฯ

อุโปสถกมฺมํ ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตํ กายทฺวาราทีหิ อุปฺปชฺชนกอสมสฺส ทมนโตฯ ขนฺติ ‘‘ทโม’’ติ เวทิตพฺพา อกฺขนฺติยา ทมนโต วูปสมนโตฯ เตนาห ‘‘อุปสโมติ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

เอตฺถาติ สุนาปรนฺตชนปเทฯ เอเต ทฺเวติ อยํ ปุณฺณตฺเถโร ตสฺส กนิฏฺโฐติ เอเต ทฺเว ภาตโรฯ อาหจฺจ อฏฺฐาสิ อุฬารํ พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวาฯ สตฺต สีหนาเท นทิตฺวาติ มมฺมจฺเฉทกานมฺปิ อกฺโกสปริภาสานํ ขมเน สนฺโตสาภาวทีปนํ, ปาณิปฺปหารสฺส, เลฑฺฑุปฺปหารสฺส, ทณฺฑปฺปหารสฺส, สตฺถปฺปหารสฺส, ชีวิตโวโรปนสฺส, ขมเน สนฺโตสาภาวทีปนญฺจาติ เอวํ สตฺต สีหนาเท นทิตฺวาฯ จตูสุ ฐาเนสุ วสิตตฺตา ปาฬิยํ วสนฏฺฐานํ อนุทฺเทสิกํ กตฺวา ‘‘สุนาปรนฺตสฺมิํ ชนปเท วิหรติ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

จตูสุ ฐาเนสูติ อพฺพุหตฺถปพฺพเต, สมุทฺทคิริวิหาเร, มาตุลคิริมฺหิ, มกุฬการามวิหาเรติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุฯ ตนฺติ จงฺกมํ อารุยฺห โกจิ ภิกฺขุ จงฺกมิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ มหตา สมุทฺทปริสฺสเยน ภาวนามนสิการสฺส อนภิสมฺภุณนโตฯ อุปฺปาติกนฺติ อุปฺปาตกรํ มหาสงฺโขภํ อุฏฺฐเปตฺวาฯ สมฺมุเขติ อนิลปเทเสฯ ปฏิเวเทสุนฺติ ปเวเทสุํฯ

อารทฺธกาลโต ปฏฺฐายาติ มณฺฑลมาฬสฺส กาตุํ ปถวีมิตกาลโต ปภุติฯ สจฺจพนฺเธน ปญฺจสตานิ ปริปูเรตุํ ‘‘เอกูนปญฺจสตาน’’นฺติ วุตฺตํฯ คนฺธกุฏินฺติ เชตวนมหาวิหาเร มหาคนฺธกุฏิํฯ

สจฺจพนฺธนาโมติ สจฺจพนฺเธ ปพฺพเต จิรนิวาสิตาย ‘‘สจฺจพนฺโธ’’ตฺเวว ลทฺธนาโมฯ อรหตฺตํ ปาปุณีติ ปญฺจาภิญฺญาปริวารํ อรหตฺตํ อธิคจฺฉิฯ เตนาห ‘‘มคฺเคเนวสฺส อภิญฺญา อาคตา’’ติฯ

ตสฺมิํ สนฺนิปติตา มหาชนา เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ตตฺถาปิ เกจิ เตวิชฺชา, เกจิ ฉฬภิญฺญา, เกจิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อเหสุํฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺโข ชาโต’’ติฯ เย ปน ตตฺถ สรณคมนปญฺจสีลทสสีลสมาทาเนน ลทฺธานุคฺคหา, เตสํ เทวตานญฺจ วเสน ‘‘มหนฺตํ พุทฺธโกลาหลํ อโหสี’’ติ วุตฺตํฯ

อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺฐเปสิ เทวตานุคฺคหตฺถญฺเจว กุลานุทยาย จฯ อปายมคฺเค โอตาริโต ‘‘โกจิ โลกสฺส สชิตา อตฺถิ, ตสฺส วเสน ปวตฺติสํหารา โหนฺติ, เตเนวายํ ปชา สนาถา โหติ, ตํ ยุญฺชติ จ ตสฺมิํ ตสฺมิํ กมฺเม’’ติ มิจฺฉาคาเหหิฯ ปริจริตพฺพํ ยาจิ ‘‘เอตฺถ มยา จิรํ วสิตพฺพ’’นฺติฯ

ฉฏฺฐนฺติ พาหิยสุตฺตํฯ ตํ อุตฺตานเมว เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตาฯ

ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[90-91] เอชติ ฉฬารมฺมณนิมิตฺตํ กมฺปตีติ เอชาฯ เตนาห ‘‘จลนฏฺเฐนา’’ติฯ อาพาธนฏฺเฐน ปีฬนฏฺเฐนฯ อนฺโต โทสนฏฺเฐนาติ อนฺโตจิตฺเต เอว ปทุสฺสนฏฺเฐนฯ นิกนฺตนฏฺเฐนาติ ฉินฺทนฏฺเฐนฯ เหฏฺฐา คหิตเมวาติ เหฏฺฐา มญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปสุตฺเต อาคตเมวฯ วุตฺตนยเมว มญฺญิตสมุคฺฆาตสุตฺเตฯ

ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา

[92-93] ทฺวยนฺติ ทุกํฯ ปาฬิยํ อาเมฑิตโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเส’’ติฯ เอวเมตนฺติ เอวํ อนิจฺจาทิภาเวน เอตํ จกฺขุรูปญฺจาติ ทฺวยํฯ จลตีติ อนวฏฺฐาเนน ปจลติฯ พฺยถตีติ ชราย มรเณน จ ปเวธติฯ เหตุ เจว อุปฺปตฺตินิมิตฺตตฺตาฯ สหคตีติ สหปฺปวตฺติ, ตาย คเหตพฺพตฺตา ‘‘สงฺคตี’’ติ ผสฺโส วุตฺโตฯ เอส นโย เสสปททฺวเยปิฯ ยสฺมา จ สํคจฺฉมานธมฺมวิมุตฺตา สงฺคติ นาม นตฺถิ, ตถา สนฺนิปาตสมวายา, เตสํ วเสน นิพฺพตฺโต ผสฺโส ตถา วุจฺจตีติฯ เตนาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิฯ

วตฺถูติ จกฺขุ นิสฺสยปจฺจยาทิภาเวนฯ อารมฺมณนฺติ รูปํ อารมฺมณปจฺจยาทิภาเวนฯ สหชาตา ตโย ขนฺธา เวทนาทโย, เต สหชาตาทิปจฺจยภาเวนฯ อยํ เหตูติ อยํ ติวิโธ เหตูฯ ผสฺเสนาติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา รูปารมฺมเณ ผสฺเส อตฺตโน ผุสนกิจฺจํ กโรนฺเต เอวํ เวทนา อนุภวนกิจฺจํ, สญฺญา สญฺชานนกิจฺจํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘ผสฺเสน ผุฏฺฐเมวา’’ติอาทิวุตฺตเมว อตฺถํ อิทานิ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘ผุฏฺโฐ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺเจว ขนฺธา ภควตา สมติํสาย อากาเรหิ วุตฺตาฯ กสฺมาติ อาห ‘‘กถ’’นฺติอาทิฯ รุกฺขสาขาสุ รุกฺขโวหาโร วิย เอเกกธมฺเมปิ ขนฺธโวหาโร โหติเยวฯ เตนาห ภควา – ‘‘วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ (ยม. ขนฺธยมก 2)ฯ

ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉนฺนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สฬวคฺโค

1. อทนฺตอคุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[94] อทมิตาติ ทมํ นิพฺพิเสวนภาวํ อนีตาฯ อโคปิตาติ สติสงฺขาตาย วติยา น รกฺขิตาฯ อปิหิตาติ สติกวาเฏน น ปิหิตาฯ จตูหิปิ ปเทหิ อินฺทฺริยานํ อนาวรณเมวาหฯ อธิกํ วหนฺตีติ อธิวาหา, ทุกฺขสฺส อธิวาหา ทุกฺขาธิวาหาฯ นิรเยสุ อุปฺปชฺชนกํ เนรยิกํฯ อาทิ-สทฺเทน เสสปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ

สเฬวาติ ฉ-การสฺส ส-กาโร, ฬ-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ยตฺถาติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ อนวสฺสุตา อตินฺตาติ ราเคน อเตมิตาฯ

อสฺสาทิตนฺติ อสฺสาทํ อิตํ อุปคตํฯ เตนาห ‘‘อสฺสาทวนฺต’’นฺติฯ สุขทุกฺขนฺติ อิฏฺฐานิฏฺฐํฯ อนฺวยตีติ อนฺวโย, เหตุฯ ผสฺโสติ อนฺวโย เอตสฺสาติ ผสฺสนฺวยนฺติ อาห – ‘‘ผสฺสเหตุก’’นฺติฯ ‘‘อวิรุทฺธ’’อิติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโสฯ

ปปญฺจสญฺญาติ ตณฺหาทิสมธูปสํหตสญฺญาฯ เตนาห ‘‘กิเลสสญฺญาย ปปญฺจสญฺญา นาม หุตฺวา’’ติฯ ปปญฺจสญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ ปปญฺจสญฺญา, อิตรีตรา นราฯ ปปญฺจยนฺตาติ สํสาเร ปปญฺจํ จิรายนํ กโรนฺตาฯ สญฺญิโนติ เคหสฺสิตสญฺญาย สญฺญาวนฺโตฯ มโนมยํ วิตกฺกนฺติ เกวลํ มนสา สมฺภาวิตํ มิจฺฉาวิตกฺกํฯ อิรียตีติ อิริยํ ปฏิปตฺติํ อิรียติ ปฏิปชฺชติฯ

สุฏฺฐุ ภาวิโตติ สุฏฺฐุภาวํ สุภาวนํ อิโต ภาวิตภาวิโตฯ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตนฺติ เตน ยถาวุตฺตผสฺเสน ผุฏฺฐํ อสฺส จิตฺตํฯ น วิกมฺปเต กฺวจีติ กิสฺมิญฺจิ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณ น กมฺปติฯ ปารคาติ ปารคามิโน ภวถฯ

อทนฺตอคุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[95] อปสาเทตีติ ตชฺเชติฯ อุสฺสาเทตีติ อุกฺกํเสติฯ อยํ กิร เถโร มาลุกฺยปุตฺโตฯ ปมชฺชิตฺวาติ โยนิโสมนสิการสฺส อนนุยุชฺชเนน ปมชฺชิตฺวาฯ

ยตฺราติ ปจฺจตฺตํ วจนาลงฺกาเรฯ นามาติ อสมฺภาวเน อปสาทนปกฺเข, อุสฺสาทนปกฺเข ปน สมฺภาวเนฯ กิํ ชาตนฺติ กิํ เตน มหลฺลกภาเวน ชาตนฺติ มหลฺลกภาวํ ติณายปิ อมญฺญมาโน วทติฯ เตนาห ‘‘ยทิ…เป.… อนุคฺคณฺหนฺโต’’ติฯ อนุคฺคณฺหนฺโตติ อจินฺเตนฺโตฯ มาทิสานํ ภควโต โอวาโท อุปการาวโหติ เอตรหิ โอวาทญฺจ ปสํสนฺโตฯ

‘‘อทิฏฺฐา อทิฏฺฐปุพฺพา’’ติอาทินา ปริกปฺปวเสน วุตฺตนิทสฺสนํ ‘‘ยถา เอเตสุ ฉนฺทาทโย น โหนฺติ, เอวมิตเรสุปิ ปริญฺญาเตสู’’ติ นยปฏิปชฺชนตฺถํ, เตสมฺปิ อิเมหิ สมาเนตพฺพตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุปินกูปมา กามา’’ติ (ม. นิ. 1.234; 2.46; ปาจิ. 417; จูฬว. 65)ฯ

จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส รูปายตนํ ยตฺตโก คหณากาโร, ตตฺตกํฯ

กิตฺตกํ ปมาณนฺติ อตฺตสํเวทิยํ ปรสฺส น ทิสิตพฺพํ, กปฺปนามตฺตํ รูปํฯ เตนาห ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ หี’’ติอาทิฯ รูเปติ รูปายตเนฯ รูปมตฺตเมวาติ นีลาทิเภทํ รูปายตนมตฺตํ, น นีลาทิฯ วิเสสนิวตฺตนตฺโถ หิ อยํ มตฺต-สทฺโทฯ ยทิ เอวํ, เอว-กาโร กิมตฺถิโย? จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูปายตเน ลพฺภมานมฺปิ นีลาทิวิเสสํ ‘‘อิทํ นีลํ นาม, อิทํ ปีตํ นามา’’ติ น คณฺหาติฯ กุโต นิจฺจานิจฺจาทิสภาวตฺถนฺติ สํหิตสฺสปิ นิวตฺตนตฺถํ เอวการคฺคหณํฯ เตนาห ‘‘น นิจฺจาทิสภาว’’นฺติฯ เสสวิญฺญาเณหิปีติ ชวนวิญฺญาเณหิปิฯ

ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ รูปายตนสฺส ทสฺสนนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘รูเป รูปวิชานน’’นฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมวาติ ยตฺตกํ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปายตเน คหณมตฺตํ, ตํมตฺตเมว เม สพฺพํ จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ‘‘ราคาทิรเหนา’’ติ วา ปาโฐฯ ทิฏฺฐํ นาม ปทตฺถโต จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐํ รูปํฯ ตตฺเถวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐมตฺเต รูเปฯ จิตฺตตฺตยํ ทิฏฺฐมตฺตํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ วิย ราคาทิวิรเหน ปวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘ยถา ต’’นฺติ อาทิฯ

มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ วิญฺญาตนฺติ อธิปฺเปตํ ราคาทิวิรเหน วิญฺเญยฺยโตฯ เตนาห ‘‘ยถา อาวชฺชเนนา’’ติอาทิฯ

ตทาติ ตสฺมิํ กาเล, น ตโต ปฏฺฐายาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสติฯ ‘‘ทิฏฺฐมตฺต’’นฺติอาทินา เยสํ ราคาทีนํ นิวตฺตนํ อธิปฺเปตํ, เต ‘‘เตนา’’ติ เอตฺถ ต-สทฺเทน ปจฺจามสียนฺตีติ ‘‘เตน ราเคน วา รตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ วิสเย ภุมฺมํ, วิสยภาโว จ วิสยินา สมฺพนฺธวเสน อิจฺฉิตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพทฺโธ’’ติอาทิฯ

สตีติ รูปสฺส ยถาสภาวสลฺลกฺขณา สติ มุฏฺฐา ปิยนิมิตฺตมนสิกาเรน อนุปฺปชฺชนโต น ทิสฺสติ นปฺปวตฺตติฯ อชฺโฌสาติ อชฺโฌสายฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา อตฺตนิยกรเณนฯ

อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห – ‘‘อภิชฺฌาย จ วิเหสาย จา’’ติฯ อตฺถวเสน วิภตฺติปริณาโมติ อาห – ‘‘อภิชฺฌาวิเหสาหี’’ติฯ อาจินนฺตสฺสาติ วฑฺเฒนฺตสฺสฯ ปฏิสฺสโตติ ปติสฺสโต สพฺพตฺถ สติยา ยุตฺโตฯ เสวโต จาปีติ เอตฺถ จ-สทฺโท อปิ-สทฺโท จ นิปาตมตฺตนฺติ ‘‘เสวนฺตสฺส’’อิจฺเจว อตฺโถ วุตฺโตฯ

มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปริหานสุตฺตวณฺณนา

[96] ปริหานสภาวนฺติ อนวชฺชธมฺเมหิ ปริหายนสภาวํฯ อภิภวิตานีติ อภิภูตานิ นิพฺพิเสวนภาวากาเรนฯ สรสงฺกปฺปาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อนวฏฺฐิตภาเวน สงฺกปฺปาฯ สํโยชนิยาติ สํโยเชตพฺพาฯ สํโยชนานญฺหิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา โอกาสํ เทนฺโต กิเลสชาตํ อธิวาเสติ นามฯ กิเลโส เอว กิเลสชาตํฯ อารมฺมณํ ปน จิตฺเต กโรนฺโต อธิวาเสติ นามฯ ฉนฺทราคปฺปหาเนน น ปชหติ อารมฺมณํ, กิเลสํ ปน อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน เอวฯ อภิภวิตํ อายตนนฺติ กถิตํ อธิวาสนาทินาฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปริหานธมฺโม โหตี’’ติ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘ตญฺเจ ภิกฺขุ อธิวาเสตี’’ติอาทินา ปุคฺคเลน ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ธมฺโม ทสฺสิโตฯ

ปริหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา

[97] น ปิทหิตฺวา จกฺขุนฺทฺริยํ น ปิทหิตฺวา สญฺฉาทิตฺวา ฐิตสฺสฯ พฺยาสิญฺจตีติ กิเลเสหิ วิเสเสน อาสิญฺจติฯ กิเลสตินฺตนฺติ กิเลเสหิ อวสฺสุตํฯ ทุพฺพลปีติ ตรุณา น พลปฺปตฺตาฯ พลวปีติ อุพฺเพคา ผรณปฺปตฺตา จ ปีติฯ ทรถปฺปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา ปสฺสทฺธิฯ น อุปฺปชฺชนฺติ ปจฺจยปรมฺปราย อสิทฺธตฺตาฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปมาทวิหารี โหตี’’ติอาทินา ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาโมชฺชํ น โหติ, ปาโมชฺชํ ชายตี’’ติอาทินา จ, ธมฺเมน ‘‘ปมาทวิหารี อปฺปมาทวิหารี’’ติ จ ปุคฺคโล ทสฺสิโตฯ

ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สํวรสุตฺตวณฺณนา

[98] อิทนฺติ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโร’’ติ? อิทํ วจนํฯ ปหาตพฺพธมฺมกฺขานวเสนาติ ปหาตพฺพธมฺมสฺเสว กถนํ วุตฺตํฯ ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโร โหตี’’ติ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา’’ติอาทินา ธมฺโมว วิภตฺโตฯ

สํวรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[99] จิตฺเตกคฺคตายาติ สมถวเสน จิตฺเตกคฺคตายฯ ปริหายมาเนติ ตสฺส อลาเภน ปริหายมาเนฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ, สมถเมว วาฯ

7. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[100] กมฺมฏฺฐานนฺติ สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ

8-9. ปฐมนตุมฺหากํสุตฺตาทิวณฺณนา

[101-102] อุปมํ ปริวาเรตฺวาติ อุปมํ ปริหริตฺวาฯ สุทฺธิกวเสนาติ อุปมาย วินา เกวลเมวฯ

10. อุทกสุตฺตวณฺณนา

[103] อุทโกติ ตสฺส นามํฯ เวทํ ญาณํฯ สพฺพํ ชิตวาติ สพฺพชิฯ อวขตนฺติ นิขตํฯ อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพสภาโวฯ ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพสภาโวฯ ปริหโตติ ปริหริโตฯ โอทนกุมฺมาสูปจยุจฺฉาทนปริมทฺทนปเทหีติ วตฺตพฺพํฯ อุจฺฉาทนํ วา ปริมทฺทนมตฺตเมวาติ กตฺวา น คหิตํฯ

อุทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สฬวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติโย ปณฺณาสโกฯ

11. โยคกฺเขมิวคฺโค